Το κάπνισμα αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αιτίες νοσηρότητας και θνησιμότητας παγκοσμίως και είναι υπεύθυνο για την εμφάνιση σοβαρών καρδιαγγειακών και αναπνευστικών παθήσεων, κακοηθειών και λοιμωδών νοσημάτων. Η επιδημία, όπως χαρακτηρίστηκε, του καπνίσματος, συγκαταλέγεται ανάμεσα στις μεγαλύτερες καταστροφές της δημόσιας υγείας του περασμένου αιώνα και υπολογίζεται ότι μέσα στον 21ο αιώνα ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι θα χάσουν τη ζωή τους από το κάπνισμα. Και ενώ παγκοσμίως γίνεται μία εντατική προσπάθεια κινητοποίησης των καπνιστών προς την απεξάρτηση από τη νικοτίνη, νέες συσκευές καπνίσματος έχουν κάνει την εμφάνισής τους την τελευταία δεκαετία.
Τα ηλεκτρονικά τσιγάρα ή ηλεκτρονικά συστήματα παροχής νικοτίνης (electronic nicotine delivery systems – ENDS) και τα νεότερα θερμαινόμενα μη καιόμενα προϊόντα καπνού (με κύριο εκπρόσωπο το iQOS – I Quit Ordinary Smoking), γίνονται όλο και πιο δημοφιλή στον πληθυσμό των καπνιστών και όχι μόνο. Υπολογίζεται ότι στα επόμενα τρία έτη θα ξεπεράσουν στις πωλήσεις τα συμβατικά τσιγάρα.
Τα ηλεκτρονικά τσιγάρα είναι συσκευές που λειτουργούν με μπαταρία. Μέσα σε αυτά θερμαίνεται ένα υγρό το οποίο το μετατραπεί σε ατμό, τον οποίο στη συνέχεια εισπνέει ή “ατμίζει” ο χρήστης. Δεν έχουν καπνό και ο ατμός που παράγεται περιέχει νερό αλλά και χημικές ουσίες, νικοτίνη σε διαφορετικές ποσότητες και αρωματικές ουσίες σε μεγάλη ποικιλία (περισσότερες από 8000). Τα θερμαινόμενα μη καιόμενα προϊόντα καπνού, σε αντίθεση με τα ηλεκτρονικά τσιγάρα, περιέχουν καπνό ο οποίος, όμως, δεν καίγεται αλλά θερμαίνεται σε υψηλές θερμοκρασίες, έτσι ώστε να δημιουργηθεί “καπνός” τον οποίο προσλαμβάνει ο καπνιστής.
Τα νέα αυτά προϊόντα διαφημίστηκαν ως ένας εκλεπτυσμένος-εξελιγμένος, υψηλής τεχνολογίας, καθαρός, αγνός και ασφαλής τρόπος παροχής νικοτίνης. Θεωρήθηκαν ως ένα βοήθημα στη διακοπή του καπνίσματος και μία στρατηγική ελάττωσης του κινδύνου από το κάπνισμα των συμβατικών τσιγάρων. Για αυτούς τους λόγους έγιναν γρήγορα ιδιαίτερα δημοφιλή ανάμεσα στους καπνιστές, νυν ή πρώην, αλλά και σε άτομα που δεν υπήρξαν ποτέ στο παρελθόν καπνιστές. Το τελευταίο, καθώς και η μεγάλη αύξηση της χρήσης τους από εφήβους ηλικίας 10-19 ετών, έχει προκαλέσει ιδιαίτερη ανησυχία καθώς, για αυτούς τους πληθυσμούς, φαίνεται ότι αποτελούν την εισαγωγή στην εξάρτηση από τη νικοτίνη και το πρώτο βήμα για τη χρήση παραδοσιακών τσιγάρων. Η ραγδαία εξάπλωση τους, έχει επίσης θέσει σοβαρά ερωτήματα στην παγκόσμια ιατρική κοινότητα και τους διεθνείς οργανισμούς, για την ασφάλεια της χρήσης τους και την επίπτωση στη δημόσια υγεία.
Πόσο ασφαλή είναι τελικά τα νέα καπνικά προϊόντα;
Τα ηλεκτρονικά τσιγάρα περιέχουν (εκτός από νερό, νικοτίνη και αλκοόλη) προπυλενογλυκόλη και φυτική γλυκερίνη, ουσίες που σε υψηλές θερμοκρασίες αποδομούνται σε ακεταλδεΰδη (καρκινογόνος) και φορμαλδεΰδη (δυνητικά καρκινογόνος) και αρωματικές ουσίες, από τις οποίες παράγονται τοξικά καρβονύλια που έχουν ιδιαίτερα ερεθιστική δράση στους πνεύμονες. Οι ουσίες αυτές έχουν τοξική δράση στα επιθηλιακά κύτταρα των αεραγωγών και προκαλούν αλλαγές στην έκφραση των γονιδίων, που μπορεί να οδηγήσουν σε ανάπτυξη φλεγμονής, οξειδωτικού stress και κυτταρικό θάνατο. Σε μελέτες που έχουν γίνει σε πειραματόζωα, φαίνεται ότι μπορούν να προκαλέσουν αύξηση της φλεγμονής των αεραγωγών και της βρογχικής υπεραντιδραστικότητας και να επιδεινώσουν ένα προϋπάρχον άσθμα. Επίσης, λόγω του οξειδωτικού stress, πιθανόν να συμβάλλουν στην εμφάνιση καρδιακής νόσου σε προηγουμένως υγιή άτομα. Επιπροσθέτως, ελαττώνουν την αντιμικροβιακή λειτουργία των μακροφάγων και των ουδετεροφίλων (κύτταρα σημαντικά στην άμυνα του οργανισμού) και έτσι αυξάνεται η ευαισθησία στην εμφάνιση λοιμώξεων.
Η νικοτίνη, από την άλλη πλευρά, γνωρίζουμε πολλά χρόνια ότι είναι εξαρτησιογόνος ουσία και υπεύθυνη για την ανάπτυξη εθισμού στους καπνιστές, επάγει όμως και τη φλεγμονή στους αεραγωγούς, η οποία σχετίζεται με την εμφάνιση πνευμονικού εμφυσήματος και χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας. Επίσης, ενώ δεν έχει άμεσα καρκινογόνο δράση, συμβάλλει στον πολλαπλασιασμό των καρκινικών κυττάρων και ευνοεί την αντίσταση στη χημειοθεραπεία.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της οξείας τοξικής δράσης των ηλεκτρονικών τσιγάρων στους πνεύμονες, είναι η εμφάνιση του συνδρόμου EVALI (E-cigarette or Vaping Associated Lung Injury) στις Η.Π.Α. το 2019, από το οποίο νόσησαν περισσότεροι από δύο χιλιάδες άνθρωποι και κατέληξαν, επίσημα, σαρανταοκτώ. Η εμφάνιση του συνδρόμου περιελάμβανε βήχα, δύσπνοια, κακουχία και οξεία αναπνευστική δυσχέρεια, λίγες εβδομάδες μετά την έναρξη χρήσης ηλεκτρονικών τσιγάρων και η βλάβη στον πνευμονικό ιστό έμοιαζε με αυτή που προκαλεί η εισπνοή χημικών- τοξικών ουσιών. Οι περισσότεροι από αυτούς που νόσησαν ανέρρωσαν πλήρως, μερικοί όμως εμφάνισαν σοβαρά μειωμένη αναπνευστική λειτουργία ως κατάλοιπο και με άγνωστη την πιθανή πορεία αυτής της επιπλοκής στην πάροδο του χρόνου.
Είναι πολύ δύσκολο να γνωρίζουμε για κάθε τύπο ηλεκτρονικού τσιγάρου, ποια και πόσα χημικά περιέχονται στον ατμό που παράγει και ποια είναι τα επίπεδα της τοξικότητάς τους, καθώς η σύνθεση του αερολύματος καθορίζεται από χαρακτηριστικά της ίδιας της συσκευής όπως το μέγεθος, ο σχεδιασμός, η δύναμη της μπαταρίας, ο θάλαμος (που βρίσκεται το υγρό), το ελατήριο και το φυτίλι. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τύποι ηλεκτρονικών τσιγάρων και με τη συνεχή παραγωγή νέων, είναι πρακτικά δύσκολο να μελετηθούν όλοι άμεσα.
Για το πιο πρόσφατο και λιγότερο μελετημένο iQOS, οι μελέτες δείχνουν ότι το εισπνεόμενο μείγμα που δημιουργείται κατά τη θέρμανση και όχι καύση του καπνού, περιέχει ουσίες καρκινογόνες όπως η ακεταλδεΰδη, δυνητικά καρκινογόνες όπως η ακρυλαμίδη, η φορμαρδεΰδη και η βενζαλδεΰδη και τοξικές ερεθιστικές όπως η ακρολεΐνη. Τα επίπεδα αυτών φαίνεται να είναι χαμηλότερα σε σχέση με αυτά των συμβατικών τσιγάρων, με εξαίρεση την ουσία ακεναφθένη (δυνητικά καρκινογόνος) που ανιχνεύθηκε τρεις φορές υψηλότερη. Τα επίπεδα νικοτίνης και καπνού είναι σχεδόν ίδια. Λόγω, επίσης, της ανάπτυξης υψηλής θερμοκρασίας κατά τη λειτουργία του iQOS, ελευθερώνονται από τα μεταλλικά και πλαστικά τμήματα της συσκευής ουσίες, που απουσιάζουν από τον καπνό των συμβατικών τσιγάρων. Σε πειραματόζωα βρέθηκε ότι η έκθεση στο iQOS μείωσε κατά 60% περισσότερο τη λειτουργία των αγγείων, σε σχέση με τα παραδοσιακά τσιγάρα.
Με βάση τα δεδομένα που έχουμε έως τώρα, φαίνεται ότι τα νεότερα καπνικά προϊόντα απελευθερώνουν ατμό που περιέχει λιγότερες ή σε μικρότερη ποσότητα βλαπτικές ουσίες σε σχέση με τα συμβατικά τσιγάρα, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις εκθέτουν τον καπνιστή σε ουσίες που δεν περιέχονται στα τελευταία. Είναι λοιπόν επιβλαβή για την υγεία και το συμπέρασμα ότι είναι πιο ασφαλή είναι αυθαίρετο, με τη γνώση που διαθέτουμε αυτή τη στιγμή. Οι μελέτες που έχουν γίνει έως τώρα αφορούν καλλιέργειες κυττάρων και πειραματόζωα και τα συμπεράσματά τους αναφέρονται στις βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις της χρήσης τους. Η εμπειρία όμως από τη μελέτη των συμβατικών τσιγάρων, μας έχει διδάξει ότι θα χρειαστούν δεκαετίες για να μπορέσουμε να βγάλουμε συμπεράσματα για τη μακροπρόθεσμη επίπτωση, αυτών, στην υγεία.
Ένα επίσης σημαντικό θέμα που αφορά τη δημόσια υγεία είναι οι πιθανοί κίνδυνοι από την παθητική έκθεση, ειδικά για τους ευάλωτους πληθυσμούς όπως τα παιδιά, τις εγκύους, τα άτομα με αναπνευστικά και καρδιολογικά προβλήματα. Αν και έχουμε ενδείξεις ότι η έκθεση αυτή επιβαρύνει ασθενείς με αναπνευστικά προβλήματα, το όλο θέμα έχει περιορισμένα μελετηθεί.
Όσον αφορά το ρόλο που παίζουν στη διακοπή του καπνίσματος, φαίνεται ότι οι καπνιστές δεν τα χρησιμοποιούν σαν ένα μεταβατικό στάδιο πριν την πλήρη αποχή από το κάπνισμα, αλλά αλλάζουν το είδος που καπνίζουν, δηλαδή περνούν από τα συμβατικά τσιγάρα στα νεότερα είδη, ηλεκτρονικό ή iQOS. Μερικοί, δε, κάνουν συνδυασμούς των παραπάνω, συνήθως διατηρώντας χαμηλότερο αριθμό τσιγάρων σε σχέση με αυτά που κάπνιζαν παλαιότερα και προσθέτοντας το ηλεκτρονικό ή το iQOS (dual smokers). Σε αυτή την ομάδα καπνιστών είναι ακόμη πιο δύσκολο να προβλέψουμε τις αλληλεπιδράσεις των δύο διαφορετικών χρησιμοποιούμενων προϊόντων και τις επιπτώσεις που θα έχουν αυτές στην υγεία τους.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) θεωρεί ότι όλες οι μορφές χρήσης καπνού, συμπεριλαμβανομέων των ηλεκτρονικών τσιγάρων και των θερμαινόμενων μη καιόμενων προϊόντων, είναι καρκινογόνες και προκαλούν εξάρτηση.
Σύμφωνα με την Ευρωπαική Πνευμονολογική Εταιρεία (ERS), τα προϊόντα αυτά είναι επικίνδυνα και εξαρτησιογόνα, αποπροσανατολίζουν τους καπνιστές που θέλουν να διακόψουν από την προσπάθειά τους και αυτούς που έχουν διακόψει από την προσπάθειά τους να παραμείνουν μη καπνιστές, βάζουν σε πειρασμό τα νεαρά άτομα και αυτούς που δεν έχουν καπνίσει ποτέ, αυξάνουν τον κίνδυνο για χρήση ταυτόχρονα περισσοτέρων από ένα είδος καπνού και υπονομεύουν την προσπάθεια που γίνεται για την απεξάρτηση από τη νικοτίνη.
Λόγω των ανωτέρω η ERS, ο WHO και ο Αμερικάνικος Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) τονίζουν την ανάγκη λήψης μέτρων για την αποφυγή διάδοσης των νέων καπνικών προϊόντων, ιδιαίτερα στις νεαρές ηλικίες και συστήνουν την εφαρμογή των νόμων που ισχύουν για το κάπνισμα και σε αυτά τα προϊόντα, πρόταση η οποία έχει ήδη υιοθετηθεί από αρκετές χώρες.
Έως ότου μάθουμε περισσότερα ας μείνουμε σε αυτό που υπενθυμίζει με έμφαση η Ευρωπαική Πνευμονολογική Εταιρεία “…οι πνεύμονες είναι φτιαγμένοι για να αναπνέουν καθαρό αέρα και όχι “ελαττωμένα επίπεδα τοξινών και καρκινογόνων” και το ανθρώπινο σώμα είναι φτιαγμένο για να μην εξαρτάται από εθιστικές ουσίες…”
